Deze Blog van mij is sinds 20 december 2017 ook te lezen op www.leraar.nl

Persoonlijk merk ik, door het formatief evalueren, dat ik als docent veel meer bezig ben met de persoonlijke ontwikkeling van de leerling. Je bouwt een intensievere relatie op met elkaar. Dat is een enorme verrijking voor beide partijen en het leven binnen de school.

In deze blog ga ik, op basis van mijn praktijkervaring, in op hoe je formatief evalueren goed toepast. Wat is er voor nodig, wat levert het op en waarom creëert het de condities voor maatwerk?

Hieronder, voor de snelle lezer, de voordelen van formatief evalueren kort op een rij:

• Beter differentiëren – door voorafgaand samen met de individuele leerling formatief te evalueren, kun je persoonlijke leertrajecten ontwerpen en is differentiëren in de klas veel beter mogelijk.
• Positief (leer)rendement op korte termijn – leerlingen voelen zich prettig bij de leerroute die ze volgen op basis van formatieve evaluatie. Ze geven terug dat ze het fijn vinden als iets “niet te moeilijk en niet te makkelijk is, maar precies goed”.
• Positief (leer)rendement op lange termijn – formatief evalueren benadrukt dat leren meer een circulair dan een lineair proces is. Je onderzoekt telkens waar je staat, vervolgens waar je naartoe wilt, waarna je de weg naar het doel invult. En dat keer op keer op keer. Je kunt zeggen: de weg – het leren – is belangrijker dan het doel – het cijfer. De opgedane kennis beklijft beter. Zo ontwikkel je een mindset van life-long-learning, waar de leerling zijn verdere leven profijt van heeft.

De context

Op onze Mavo-, Havo-, Vwo-school aan de rand van Den Haag hebben we vijf jaar geleden lessen in 21^e-eeuwse vaardigheden geïntroduceerd voor alle leerlingen in de onderbouw. Hierbij krijgen de leerlingen twee uur per week in heterogene groepen binnen een thema van Sport, Kunst & Media of Science, de elf door de SLO benoemde vaardigheden aangeleerd.

Om het belang van het vak ‘vaardigheden’ te onderstrepen, koos de schoolleiding er – in eerste instantie – voor om het vak te waarderen met een cijfer. Een cijfer dat op het rapport even zwaar meetelt als bijvoorbeeld het cijfer voor wiskunde, geschiedenis of biologie.

Al gauw kwamen we hiermee als docenten in een enorme spagaat terecht. Hoe kan je een leerling een 6 voor samenwerken geven, een 4 voor probleemoplossend vermogen en een 8 voor digitale vaardigheden? Waar wordt dat op gebaseerd, doet dat wel recht aan de ontwikkeling die de leerling doormaakt en geeft het de leerling wel voldoende houvast voor zijn verbeterpunten?

De eerste rubric

Om meer recht te doen aan de ontwikkeling van de leerlingen, startten we vrijwel direct met het ontwikkelen van rubrics. Deels op basis van de door de SLO aangereikte indicatoren, benoemden we ontwikkelniveaus ten aanzien van de verschillende vaardigheden. We onderscheiden daarin: gelimiteerd, in ontwikkeling, bekwaam en gevorderd. Op basis van deze op niveau uitgewerkte indicatoren, krijgen de leerlingen inzicht in waar zij staan. Ook krijgt de leerling concreet punten aangereikt om te verbeteren en naar een volgend niveau te komen.

Een voorbeeld van een rubric voor probleemoplossend vermogen zoals wij die momenteel gebruiken, zie je in bron 1. Om zicht te krijgen op het leerrendement van onze opdrachten, en het effect daarvan op de leerlingen, stellen we hen regelmatig de vraag: vind je dat je beter bent geworden in – bijvoorbeeld – probleemoplossend vermogen door het uitvoeren van deze opdracht? In bron 2 zie je een voorbeeld van een antwoord.

Wat is er nodig voor formatieve evaluatie?

Voor een goede beoordeling is natuurlijk in eerste instantie een bruikbare rubric nodig waarmee docent en leerling goed in staat zijn om het (start)niveau van de leerling te bepalen. Maar daarmee ben je er nog lang niet. Effectief leren is pas mogelijk als de leerdoelen helder zijn geformuleerd (feed-up), als duidelijk is waar de leerling staat (door feed-back), en wanneer gezamenlijk kan worden bepaald wat het volgende doel is (feed-forward).

De studies van Hattie en Timperley hebben ons geholpen inzicht te krijgen in, en greep te krijgen op, deze elementen, en docentcompetenties te formuleren die nodig zijn om formatief evalueren effectief toe te passen.

Daarnaast is het nodig om in te zien dat leren veeleer een circulair proces is dan een lineair proces dat leidt naar een vast eindpunt. Gulikers en Baartman toonden in hun onderzoek aan dat er veel initiatieven zijn, maar dat er nog geen studie bekend is waarbij alle vijf door hen omschreven stappen worden toegepast. In een overzichtsstudie van het NRO in mei 2017 werd geconstateerd dat er nog weinig wetenschappelijke literatuur is over de effecten van formatief evalueren.

Voorbeeld: maatwerk door formatief evalueren

Computational thinking is een van de digitale vaardigheden die we met de leerlingen oefenen. De leerlingen ontwerpen daartoe onder andere een eigen website waarop ze gedurende tien weken wekelijks een bericht plaatsen dat wordt ondersteund door beeldmateriaal (foto’s en film). Het startniveau van de leerlingen aan het begin van deze opdracht is heel verschillend. Sommige kinderen hebben zelf al eens een website gemaakt en andere leerlingen zijn in aanvang overstuur omdat ze denken dat het hen nooit zal lukken om een website te maken.

In ons oude – cijfermatige – systeemdenken begint de eerste leerling met een 7 en de tweede leerling met een 1 aan deze opdracht. Aan het einde van de tien weken leveren beide leerlingen hun website in. De eerste leerling heeft zichzelf nog verder verbeterd en zou – in ons oude cijferdenken – een 9 scoren en de andere leerling heeft het volbracht om een hele basic website neer te zetten die voldoet aan de minimumeisen en krijgt een 6. Doen die 9 en 6 dan recht aan de ontwikkeling van deze leerlingen? Wij vinden van niet. De tweede leerling heeft zich in de 10 weken tijd veel meer ontwikkeld dan de eerste leerling, terwijl we de eerste leerling moeilijkere, meer uitdagende opdrachten hebben onthouden.

Door voorafgaand aan de opdracht met de leerling, op basis van de rubric, in te schalen waar in het ontwikkelproces hij zich bevindt, ben je als docent in staat om veel meer maatwerk te leveren voor elke (groep) leerling(en). Voor elke (groep) leerling(en) kun je zo een persoonlijke route ontwikkelen. Daarin kunnen de eigen leerdoelen worden geformuleerd in de beschikbare lessencyclus van tien weken. Leerlingen geven terug dat ze het fijn vinden als iets “niet te moeilijk en niet te makkelijk is maar precies goed”.

Leren van lineair naar circulair proces

Differentiëren in de klas is veel beter mogelijk door voorafgaand formatief te evalueren. Dit benadrukt dat het leren een circulair proces is, dat telkens begint met onderzoeken waar je staat, vervolgens waar je naar toe wilt, en dat eindigt met de weg naar het doel invullen. En dat keer op keer op keer.

Behalve het positieve (leer)rendement op korte termijn, bewerkstelligt deze aanpak ook een mindset van life-long-learning waar een leerling zijn verdere leven profijt van kan hebben.

Dit – nog even – in schril contrast met het lineaire proces, dat in mijn optiek in het traditionele onderwijs nog (te) veel wordt toegepast.

Is formatief evalueren de toekomst?

Het zou mijn voorkeur hebben om de plek van het woordje ‘is’ in deze zin te verplaatsen en te schrijven “formatief evalueren is de toekomst”. Wat moet er gebeuren om formatief evalueren de norm te laten zijn in onderwijsland?

• Formatieve beoordeling – docenten en leerlingen moeten bij de start van een nieuw onderwerp beginnen met een formatieve beoordeling (desnoods een toets) en aan de hand van die resultaten de leerroute van de leerlingen samenstellen. In het PO zijn daar al grotere stappen in gemaakt dan het VO.
• Randvoorwaarden – deze moeten heel duidelijk in orde zijn. Zorg dat de leerdoelen helder zijn geformuleerd en hoe het beheersingsniveau van de leerling zich daarin verhoudt, al dan niet ondersteund door een rubric.
• Docentcompetenties – deze moeten in orde zijn, met name ten aanzien van het geven van effectieve feedback, -up en -forward, zodat effectief leren kan worden bewerkstelligd.
• Lesmateriaal –er moet voldoende lesmateriaal van verschillend niveau zijn waar de leerling mee wordt uitgedaagd om een volgende stap in zijn ontwikkeling te maken.

Persoonlijk merk ik, door het formatief evalueren, dat ik als docent veel meer bezig ben met de persoonlijke ontwikkeling van de leerling. Je bouwt een intensievere relatie op met elkaar. Dat is een enorme verrijking voor beide partijen en het leven binnen de school. Ben je nog geïnteresseerd in een verslag van hoe we groepswerk evalueren? Je vindt mijn blog daarover op mijn website http://www.teacherstories.nl/het-evalueren-van-groepswerk/

Bron 1: Rubric probleem oplossen

 

Bron 2: Leerlingen geven zelf aan of ze door het uitvoeren van de opdracht niet veel beter (1) of heel veel beter (4) zijn geworden in de vaardigheid problemen oplossen.Referenties:

Gulikers, J. & Baartman, L. (2017). Doelgericht professionaliseren: formatieve toetspraktijken met effect! Wat DOET de docent in de klas? Wageningen: Wageningen Universiteit.

Hattie, J. (2009). Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. London: Routledge.

Hattie, J. & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81-112. Ryan, R. M. & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(6), 8-78.

Sluijsmans, D., Joosten-ten Brinke, D., & Van der Vleuten, C. (2013). Toetsen met leerwaarde: een reviewstudie naar de effectieve kenmerken van formatief toetsen. Maastricht: Universiteit Maastricht.

Sjerp van der Ploeg (kennismakelaar Kennisrotonde) en Nadine van Engen (antwoordspecialist Kennisrotonde).
Vraagsteller: Leraar in het voortgezet onderwijs
Referentie: Kennisrotonde. (2017). Wat is er in de wetenschappelijke literatuur bekend over de effecten van formatief evalueren? (KR. 162 en 212). Den Haag: Kennisrotonde. 8 mei 2017